Dogodilo se na današnji dan, 12. septembar

 

1494. – Rođen francuski kralj Fransoa Prvi, koji je Bolonjskim konkordatom 1516. osigurao prevlast krune nad nacionalnom crkvom. Tokom vladavine od 1515. do smrti 1547. pokušavao je da postane rimsko-njemački car, što je 1519. uspio njegov ljuti rival Karlo Peti, protiv koga je potom vodio četiri rata. U bici kod Pavije 1525. je zarobljen, ali je uspio da se izbavi i 1536. je uspostavio savez s Otomanskim carstvom protiv Habsburgovaca. Zaslužan je za razvoj francuske umjetnosti i nauke.

1583. – Rođen italijanski orguljaš i kompozitor Đirolamo Freskobaldi, najveći majstor svog vremena na orguljama. Bio je preteča Johana Sebastijana Baha u kompozicijama za orgulje, koje je obogatio novim izražajnim sredstvima. Komponovao je tokate, kancone, fantazije za orgulje, madrigale, motete.

1683. – Vojska poljskog kralja Jana Trećeg Sobjeskog potukla Turke i razbila drugu opsadu Beča. U ratu nastavljenom do 1699. austrijska vojska je, koristeći pobune na Balkanu, prodrla do Skoplja, Prizrena i Peći i spalila Sarajevo. Mirom u Sremskim Karlovcima Beč je vratio Ugarsku, Banat, Erdelj, Slavoniju i Liku i rijeke Sava i Dunav postale su granica dva carstava.

1733. – Umro francuski kompozitor i orguljaš Fransoa Kupren, centralna ličnost muzičkog života Pariza početkom 18. vijeka. Bio je dvorski klavsenista i muzički učitelj djece kralja Luja Četrnaestog. Napisao je metodiku „Umjetnost sviranja na klavsenu“ i značajan je kao kompozitor programskih klavsenskih svita u rokoko stilu, poput „Komada za klavsen“.

1801. – Ruski car Aleksandar Prvi Pavlovič Romanov ukinuo gruzijsku kraljevinu i priključio je Rusiji. Istočna gruzijska kraljevina, stvorena četiri decenije ranije, poslije oslobođenja od Persijanaca, prihvatila je ruski protektorat 1783. Rusija je 1810. anektirala i zapadnu Gruziju, do tada pod vlašću Otomanskog carstva.

1848. – Švajcarska usvojila novi ustav kojim je postala federalna unija sa jakom centralnom vlašću.

1852. – Rođen Simo Matavulj, srpski pisac iz Dalmacije i prvi predsjednik Udruženja književnika Srbije. Matavulj pripada epohi realizma, a njegova najpoznatija djela su roman „Bakonja fra Brne“ i pripovijetka „Pilipenda“.

1874. – Umro francuski političar i istoričar Fransoa Pjer Gijom Gizo, šef diplomatije od 1840. do 1847. i premijer od 1847. do 1848. Počeo je kao liberal, ali je kasnije zastupao konzervativna načela i opirao se reformama. Oboren je sa vlasti u Februarskoj revoluciji 1848. zajedno sa kraljem Lujem Filipom. Djela: „Istorija engleske revolucije“, „Istorija civilizacije u Francuskoj“.

1876. – Rođen srpski političar, pozorišni i književni kritičar Milan Grol, dugogodišnji dramaturg i upravnik Narodnog pozorišta u Beogradu, od 1940. šef Demokratske stranke. Kao blizak saradnik najuglednijeg srpskog književnog kritičara Jovana Skerlića objavio je mnoštvo književnih i pozorišnih kritika u „Srpskom književnom glasniku“. U Drugom svjetskom ratu bio je ministar u jugoslovenskoj emigrantskoj vladi u Londonu. U zemlju se vratio 1945. i jedno vrijeme bio potpredsednik vlade. Djela: članci i eseji „Pozorišne kritike“, „Iz pozorišta predratne Srbije“, „Iz predratne Srbije“.

1878. – Egipatski obelisk poznat kao „Kleopatrina igla“, napravljen od mermera iz Asuana oko 1475. prije nove ere, postavljen je u Londonu.

1888. – Rođen francuski pjevač i glumac Moris Ševalije, zaštitni znak francuske muzičke komedije, koji je plijenio šarmom i lakoćom i neusiljenošću pjevačkog i glumačkog manira. Najzapaženije uloge ostvario je u filmskim muzičkim komedijama. Napisao je autobiografiju „Moj put i moje pjesme“. Filmovi: „LJubavna parada“, „Nasmijani poručnik“, „Vesela udovica“, „Ćutanje je zlato“, „Imao sam sedam kćeri“, „Život za karijeru“, „Žiži“, „Fani“, „LJubav popodne“.

1897. – Rođena francuski nuklearni fizičar i hemičar Irena Kiri – kćerka nobelovaca Pjera i Marije Kiri – koja je sa suprugom Žanom Frederikom Žoliom 1935. podijelila Nobelovu nagradu za hemiju. Prvi su stvorili vještačke radioaktivne supstance: nuklide fosfora, azota, silicijuma. Eksperimentalno su dokazali da se svjetlost može preobratiti u čestice (stvaranje iz gama-kvanta pozitrona i elektrona). Sa srpskim fizičarem Pavlom Savićem 1937. i 1938. je otkrila izotope poznatih elemenata bombardovanjem urana neutronima. Pri tome su otkriveni i elementi srednje atomske mase /lantan i drugi/, a ne samo tzv. transuranski elementi kako se do tada smatralo.

1910. – Prva žena – policijski oficir u svijetu u Los Anđelesu postala Alisa Stebins Vels.

1913. – Rođen američki atletičar afričkog porijekla Džesi Ovens, jedan od najvećih sportista 20. vijeka, koji je osvojio četiri zlatne medalje na Olimpijskim igrama u Berlinu 1936. Pobjedama na 100 i 200 metara, u štafeti 4 x 100 metara i u skoku udalj, izbezumio je nacističkog vođu Adolfa Hitlera, koji nije mogao da podnese takve uspjehe jednog crnca nad pripadnicima „više rase“ i napustio je počasnu ložu da bi izbjegao da se rukuje s njim.

1916. – Na Kajmakčalanu u Prvom svjetskom ratu otpočela ofanziva srpske vojske protiv Bugara i Nijemaca. U ogorčenim borbama vrh planine Nidže je više puta prelazio iz ruke u ruku, da bi Drinska divizija, ojačana pukovima Dunavske divizije, u strahovitom naletu konačno ovladala Kajmakčalanom 3. oktobra, što je bila prva pobjeda srpske vojske poslije povlačenja preko Albanije.

1919. – Italijanska armija sastavljena od dobrovoljaca pod komandom pisca Gabrijela d’Anuncija zauzela Rijeku.

1920. – Obnovljena Srpska patrijaršija u Sremskim Karlovcima.

1943. – Njemački komandosi su u Drugom svjetskom ratu, na osnovu naredbe Adolfa Hitlera, oteli bivšeg italijanskog fašističkog diktatora Benita Musolinija, zatvorenika nove vlade Italije.

1944. – Prve američke jedinice stupile na tlo Njemačke u Drugom svjetskom ratu.

1953. – Nikita Sergejevič Hruščov postao prvi sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije SSSR, preuzevši najmoćniji položaj upražnjen smrću Josifa Visarionoviča Džugašvilija (Staljina).

1968. – Albanija je saopštila da napušta Varšavski pakt.

1970. – Palestinski otmičari u Jordanu digli u vazduh tri aviona, oteta šest dana ranije poslije polijetanja iz Njujorka ka Evropi. Prethodno su oslobodili putnike u zamjenu za palestinske zatvorenike, uključujući otmičara četvrtog aviona Lejlu Kaled, uhapšenu 6. septembra 1970. po slijetanju u London.

1974. – U Etiopiji ljevičarska vojna hunta zbacila s vlasti cara Haila Prvog Selasija, koji je vladao od 1928, kad je poslije smrti Menelika drugi imenovan za regenta i kralja. Za cara je krunisan 1930, iz zemlje je izbjegao 1936, godinu dana poslije agresije fašističke Italije, a vlast je vratio 1941. Godinu dana poslije zbacivanja zadavljen je u zatočeništvu, a vojna hunta je izdala lažno saopštenje o prirodnoj smrti bivšeg monarha.

1977. – Južnoafrička policija u zatvoru ubila crnačkog lidera Stiva Bikoa.

1980. – U državnom udaru bez prolivanja krvi u Turskoj načelnik Generalštaba general Kenan Evren oborio vladu Sulejmana Demirela i raspustio parlament.

1992. – U Limi uhapšen osnivač peruanskog maoističkog gerilskog pokreta „Svijetli put“ Abimael Gusman, odgovoran za niz akcija s krvoprilićem.

1994. – Snage NATO pakta i njihovi bivši rivali iz Varšavskog pakta u Poljskoj održali prve zajedničke vojne vježbe.

1998. – U atentatu u Tirani ispred sjedišta opozicione Demokratske partije ubijen je jedan od njenih vođa – Azem Hajdari.

2000. – Ukinute diplomatske sankcije koje su uvedene Austriji nakon što je Slobodarska partija ušla u Vladu.

2003. – Umro Džoni Keš, američki kantri muzičar.

2005. – Izrael se, poslije 38 godina okupacije, povukao iz pojasa Gaze.

2005. – Umro njemački sportista Fric Šilgen, koji je zapalio olimpijski plamen na Olimpijskim igrama 1936. u Berlinu.

2006. – Papa Benedikt Šesnaesti tokom posjete Njemačkoj citirao iz jedne knjige dijelove razgovora vizantijskog cara iz 14. vijeka Manojla Paleologa Drugog i obrazovanog Persijanca o istinama hrišćanstva i islama, gdje se pominje da se „mačem širi vjera koju ispovijeda prorok Muhamed“, što je uvrijedilo milione muslimana širom svijeta.

2010. – Umro Klod Šabrol, francuski filmski režiser, jedan od osnivača „novog talasa“.

2013. – Holandija se zvanično izvinila Indoneziji za masovna ubistva koja je njena vojska počinila prije više od 60 godina tokom borbe njene bivše kolonije za nezavisnost. Indonezija je nezavisnost proglasila 17. avgusta 1945, ali je Holandija odbijala da to prizna do 1949. godine.

2013. – Umro Rej Dolbi, američki inženjer, tvorac „Dolbi sistema“ za redukciju šuma na audio-snimcima.

(Agencije)

Na fotografiji: Razglednica Zvornika, kolekcija M. Ivanovića